Το παιδί είναι σεξουαλικό ον από την ώρα της σύλληψής του, και από πολύ νωρίς εκδηλώνει τις σεξουαλικές του ορμές. Ήδη από την ηλικία των 2-3 ετών, τα παιδιά δείχνουν ενδιαφέρον να γνωρίσουν το σώμα τους. Το παιδί σιγά-σιγά παρατηρεί, αγγίζει, αρχίζει να συγκρίνει και να αντιλαμβάνεται τις διαφορές των δύο φύλων, να διαμορφώνει τη σεξουαλική του ταυτότητα και να ταυτίζεται με το γονιό του ίδιου φύλου. Παράλληλα, αρχίζουν οι πρώτες απορίες σε σχέση με το σώμα του και τη γέννησή του. Κι εμείς θα πρέπει να γνωρίζουμε «τι» θα του πούμε, «πότε» και φυσικά «πώς».
Σε ποια ηλικία του μαθαίνουμε να χτυπά την πόρτα στην τουαλέτα;
Από την ηλικία περίπου των 5 ετών, το παιδί πρέπει να κατανοήσει ότι το μπάνιο είναι ένας προσωπικός χώρος, τον οποίο δεν πρέπει να μοιράζεται μαζί μας, να εισβάλλει ή να εισβάλλουμε εμείς όταν το χρησιμοποιεί. Όταν αρχίζει να κλείνει την πόρτα του μπάνιου, σημαίνει ότι έχει αρχίσει να αντιλαμβάνεται τον ιδιωτικό χαρακτήρα της τουαλέτας, κάτι που θα πρέπει να μας ικανοποιήσει, γιατί είναι δείγμα υγιούς συμπεριφοράς. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι αρχικά να επιβλέπουμε διακριτικά -για να είμαστε ήσυχοι- και μια απλή ερώτηση του τύπου «όλα εντάξει, χρειάζεσαι κάποια βοήθεια;», που εφόσον απαντηθεί από το παιδί καταφατικά δεν πρέπει να επαναλαμβάνεται. Αυτά είναι αρκετά για να είμαστε εμείς ήσυχοι και το παιδί να μην αισθάνεται ότι το κατασκοπεύουμε ή ότι το θεωρούμε ανίκανο να διεκπεραιώσει απλά ζητήματα, συμβάλλοντας έτσι στην υγιή ψυχολογική του ανάπτυξη.
Μέχρι ποια ηλικία μπορούν δύο αδέρφια διαφορετικού φύλου να μοιράζονται το ίδιο δωμάτιο;
Καλό είναι να έχουν από την αρχή το καθένα το δικό του δωμάτιο, κάτι που θα συμβάλλει ιδιαίτερα στην αυτονομία και στην ανεξαρτησία τους. Με τον τρόπο αυτό δεν θα δημιουργηθούν και προβλήματα με τον ερχομό του δεύτερου παιδιού που να κάνουν το πρώτο να αισθάνεται ότι έχει ένα εισβολέα στον προσωπικό του χώρο. Μεγαλώνοντας, είναι απαραίτητο να έχουν διαφορετικά δωμάτια για αποφυγή συμπεριφορών -όχι συχνών, αλλά ούτε απίθανων- που εμπεριέχουν αιμομικτικά στοιχεία και συνήθως ξεκινούν από οπτικά ερεθίσματα που δημιουργούν φαντασιώσεις. Ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε ναι μεν για αδέρφια, αλλά και για παιδιά ή έφηβους διαφορετικού φύλου που μοιράζονται τον ίδιο χώρο όπου ντύνονται και κοιμούνται. Όμως, επειδή συχνά δεν υπάρχει η δυνατότητα -τουλάχιστον από την αρχή- να έχουν δικό τους δωμάτιο, δεν χρειάζεται να είμαστε υπερβολικοί, κατανοώντας ότι μέχρι την ηλικία των 3-4 ετών μπορούν να μοιράζονται τον ίδιο χώρο.
Ποιος είναι ο σωστός τρόπος αντίδρασης όταν βρεθούμε μπροστά σε μια σκηνή σεξουαλικής έκφρασης του παιδιού;
Η αυτοϊκανοποίηση στα παιδιά είναι μια απολύτως φυσιολογική και αναμενόμενη σεξουαλική έκφραση και συνήθως περιλαμβάνει ενασχόληση με τα γεννητικά όργανα και τις ερωτογόνες περιοχές του σώματος. Όταν βρεθούμε μπροστά σε μια τέτοια σκηνή, δεν πρέπει να αντιδράσουμε, να δείξουμε έκπληξη, απορία, επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία. Η επίπληξη, η τιμωρία, η παρατήρηση, ο χλευασμός και η διακωμώδηση της σκηνής είναι απαγορευτικές συμπεριφορές για τους γονείς. Εάν το παιδί δεν περιορίζει την ενασχόληση με τα γεννητικά του όργανα στον προσωπικό του χώρο (το δωμάτιό του), θα πρέπει να μεριμνήσουμε ώστε να κατανοήσει ότι πρόκειται για μια προσωπική υπόθεση, δηλαδή ότι δεν μπορεί να ασχολείται με τις εν λόγω περιοχές του σώματός του σε κοινή ή δημόσια θέα, χωρίς βέβαια να το εμποτίσουμε με συναισθήματα ντροπής και ενοχής σαν να κάνει κάτι κακό. Πολύ διακριτικά, επίσης, ρίξτε μια ματιά μήπως το παιδί χρησιμοποιεί αντικείμενα για την αυτοευχαρίστησή του, για να αποκλείσετε την περίπτωση τραυματισμού.
Από ποια ηλικία και μετά δεν πρέπει να εμφανιζόμαστε γυμνοί μπροστά του;
Καλό είναι γενικά να μην εμφανιζόμαστε γυμνοί μπροστά στα παιδιά μας, για να μην επηρεαστεί αρνητικά η ψυχοσεξουαλική τους ανάπτυξη. Εάν απλά τύχει, δεν υπάρχει λόγος πανικού και φυσικά το παιδί δεν πρέπει να αντιληφθεί ότι ντραπήκαμε ή νιώσαμε αμήχανα κάνοντας πολλές ερωτήσεις που αφορούν στο τι είδε και πώς ένιωσε. Οι φυσιολογικές αντιδράσεις -σαν μην έχει συμβεί τίποτα- είναι πάντα οι πιο επιτυχείς. Αν δεχτούμε ερωτήσεις, τις απαντάμε χωρίς περιστροφές, με ειλικρίνεια χωρίς να αφήσουμε απορίες να εκκρεμούν και χωρίς να νιώθουμε ντροπή που το παιδί ρωτά για το σώμα μας. Είναι φυσιολογικό, όπως απόλυτα φυσιολογική είναι και η περιέργεια ή η έκπληξή του. Πάντως, μετά τη βρεφική ηλικία το παιδί δεν πρέπει να εκτίθεται στη θέα του γυμνού σώματος των γονιών του, που μπορεί να το φέρει σε δύσκολη θέση και να το κάνει να νιώσει άβολα συγκρίνοντας τα γεννητικά του όργανα με τα δικά τους.
Πώς αντιδράμε όταν ένα παιδί μάς ζητάει να του δείξουμε το φύλο μας;
Σε αυτή την περίπτωση, ανεξάρτητα από το εάν το παιδί έχει το ίδιο φύλο με εμάς ή όχι, πρέπει να ανατρέξουμε σε πληροφορίες που μπορούμε να του δώσουμε, κυρίως οπτικές, από έντυπα έγκυρα και επιστημονικά που όμως αντιστοιχούν στην ηλικία του. Καλό είναι να ξέρει τι σημαίνει γυναικείο και ανδρικό φύλο, σε καμιά περίπτωση όμως να μη δείξουμε το δικό μας. Πάντως, δεν επιπλήττουμε ποτέ το παιδί που εκφράζει φυσική περιέργεια, δεν το απορρίπτουμε και απλά φροντίζουμε να καλύψουμε τις απορίες του με ανώδυνο, τρυφερό και διδακτικό τρόπο. Επίσης, είναι μια καλή ευκαιρία να βοηθήσουμε το παιδί μας να κατανοήσει ότι κάποια πράγματα έχει δικαίωμα να τα μάθει από εμάς χωρίς όμως να έχει την απαίτηση να εκτεθούμε σωματικά. Η οριοθέτηση και η διευκρίνηση του τι μπορεί να βλέπει και τι όχι είναι ιδιαίτερα σημαντική.
Τι απαντάμε όταν μας ρωτάει «τι κάνετε με τον μπαμπά στο κρεβάτι»;
Συνήθως αυτή η ερώτηση προέρχεται από πληροφορίες που έχει ήδη λάβει το παιδί για το σεξ από φίλους του ή επειδή έχει τύχει να αντιληφθεί κάποια σεξουαλική συνεύρεση. Η απάντησή μας πρέπει να είναι ξεκάθαρη και ειλικρινής, και ακόμα κι αν έρθουμε σε δύσκολη θέση δεν πρέπει να το δείξουμε. Ίσως είναι και μια καλή ευκαιρία, καθοδηγούμενοι πάντα από τις ερωτήσεις του παιδιού, να του εξηγήσουμε τι σημαίνει σεξουαλική επαφή. Ας μην ξεχνάμε ότι μπορεί ήδη να ξέρει και επίσης ότι είναι σημαντικό για εκείνο να κατανοήσει ότι οι γονείς του είναι ζευγάρι και κάνουν έρωτα γιατί είναι αγαπημένοι. Έτσι θα αισθάνεται μεγαλύτερη ασφάλεια.
Πώς αντιδρά σωστά ένα ζευγάρι αν τύχει και το παιδί βρεθεί κατά λάθος αντιμέτωπο με μια σεξουαλική του συνεύρεση;
Οριοθετώντας το χώρο μας μειώνονται οι πιθανότητες να «εισβάλλει» το παιδί στο δωμάτιό μας και να βρεθεί μπροστά σε μια «ακατάλληλη για ανηλίκους» στιγμή. Όμως αν, παρ’ όλα αυτά, συμβεί, δεν πρέπει να δώσουμε έκταση στο γεγονός ή να διώξουμε το παιδί από το δωμάτιο. Ωστόσο, πάντα υπάρχει περίπτωση -ανάλογα και με την ηλικία του παιδιού, τα βιώματά του και την αντιμετώπισή μας- η αντίδρασή του να είναι αρνητική. Ειδικά κατά τη διάρκεια του φαλλικού σταδίου (3-5 ετών), με το γνωστό σε όλους μας οιδιπόδειο σύμπλεγμα, μπορεί η αντίδρασή του να είναι υπερβολική και να χρειάζεται περισσότερη προσοχή.
Πώς συστήνουμε στο παιδί τη σεξουαλική του ταυτότητα;
Από την ηλικία περίπου των 3 ετών, που το παιδί αρχίζει να εξοικειώνεται, να αναγνωρίζει περισσότερο και να εξερευνεί πιο διεξοδικά το σώμα του, πρέπει να του μιλάμε για το σώμα και για το φύλο του, περιγράφοντας με απλό και κατανοητό τρόπο τις ανατομικές διαφορές που έχει με το άλλο φύλο. Είναι σημαντικό να του λέμε πως είναι αγόρι ή κορίτσι αντίστοιχα και να του εξηγούμε τι σημαίνει ανατομικά και πρακτικά να ανήκει στο αρσενικό ή θηλυκό φύλο.
Με τη συνεργασία της Ελεάννας Ελευθερίου (ειδικός ψυχικής υγείας-σεξολόγος, υπεύθυνη της Εταιρείας Μελέτης της Ανθρώπινης Σεξουαλικότητας Ε.Μ.Α.Σ.).