Από την ηλικία των 3 ή 4 ετών, ένα παιδί αρχίζει να αποκτά ηθική αντίληψη, καθώς επίσης και την ικανότητα να λέει ψέματα. Μικρά ψεματάκια για να απαλλαγούν από κάτι που τα πιέζει, μεγάλα για να κάνουν εντύπωση και να ενδυναμώσουν την αυτοπεποίθησή τους, υπερβολικά ή τερατώδη για να εξωτερικεύσουν τη φαντασία τους. Οι γονείς συχνά αισθάνονται τρομαγμένοι, προδομένοι ή απλώς προβληματισμένοι κάθε φορά που ακούν ένα παιδικό ψέμα. Αυτό συμβαίνει γιατί στον ενήλικο κόσμο το ψέμα εμφανίζεται σαν αποτέλεσμα μιας κοινωνικής πίεσης. Τι σημαίνει ψέμα για τα παιδιά; Στον κόσμο των παιδιών το ψέμα έχει πιο πολύπλοκες διαστάσεις. Οι πρώτες «αλλοιώσεις» της αλήθειας είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις ανάγκες του. Κάθε φορά που μία από τις κύριες ανάγκες του παιδιού για ασφάλεια, στοργή ή δραστηριότητα παρεμποδίζεται, εκείνο αντιδρά αυθόρμητα για να αποκαταστήσει τα πράγματα. Έτσι, έως την ηλικία των έξι ετών περίπου -ίσως και αργότερα- το παιδί «διορθώνει» το περιβάλλον του ανάλογα με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά του, χωρίς να νοιάζεται εάν οι λέξεις και οι χειρονομίες που χρησιμοποιεί για να αποκαταστήσει τη χαμένη ασφάλεια ή να απομακρύνει τις δυσκολίες είναι σύμφωνες με την αλήθεια.
Σε ποια ηλικία αρχίζουν τα ψέματα; Η εποχή του «ψέματος» έρχεται στα παιδιά ταυτόχρονα με τη λεκτική ικανότητα. Μέχρι τα 4 τους χρόνια τα παιδιά δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν το πραγματικό από το φανταστικό. Χρειάζεται εξάσκηση και χρόνος για να διακρίνουν τη λεπτή διαφορά ανάμεσα στο ψέμα και την αλήθεια, στο φανταστικό και το πραγματικό, και γι’ αυτό συχνά κάνουν ερωτήσεις που τα βοηθούν να ξεχωρίσουν τους δύο κόσμους. Έως το 7ο έτος τους, τα παιδιά έχουν αναπτύξει την ικανότητα να διαφοροποιήσουν το ψέμα από την αλήθεια, και παύουν να λένε πολλά ψέματα. Βέβαια, υπάρχουν και εκείνα που, αν και έχουν περάσει κατά πολύ τα 7 τους χρόνια, πολύ συνειδητά εξακολουθούν να λένε ψέματα για διάφορους λόγους.
Τα είδη των ψεμάτων Τα ψευδοψέματα ή λευκά ψέματα Τα παιδιά πριν τα 5, δεν έχουν μια ακριβή έννοια της αλήθειας. Διαχειρίζονται εύκολα τη φαντασία τους, πλάθουν φανταστικές ιστορίες, χωρίς ωστόσο να έχουν την πρόθεση να παραπλανήσουν κάποιον. Επίσης, λόγω ανεπτυγμένης φαντασίας, δέχονται αξιωματικά σχεδόν όλες τις ιδέες που τους έρχονται στο μυαλό. Η μικρή Λίνα κάθε βράδυ προσκαλεί στο κρεβάτι της τη μαμά της να δουν τις νεράιδες που την επισκέπτονται. Στην αρχή, η μαμά τρομάζει με τη σιγουριά της μικρής και βιάζεται να αναρωτηθεί γιατί της λέει ψέματα. Οι νεράιδες για τη Λίνα δεν είναι ψεύτικες. Απλά προσκαλεί τη μαμά της στο δικό της φανταστικό κόσμο. Και ο φανταστικός κόσμος για τα παιδιά είναι ένα περιβάλλον ασφαλές και βολικό. Τι να κάνετε: Αποφύγετε να το διαψεύσετε. Αν το παιδί σας, σας πει ότι είδε ένα σκύλο μεγαλύτερο από ελέφαντα, απλώς εξηγήστε του πως οι σκύλοι είναι πολύ μικρότεροι από τους ελέφαντες. Δώστε του λόγους και παραδείγματα που μπορεί να καταλάβει.
Τα ψέματα της αυτοπροστασίας «Δεν ξέρω τίποτα» ή «Η γάτα μπήκε κρυφά και έκανε τη ζημιά!»; Κάποια από τα ψέματα που λένε τα παιδιά είναι αμυντικά και τα δημιουργούν προκειμένου να αυτοπροστατευτούν, και πολύ συχνότερα για να γλιτώσουν την τιμωρία. Τα περισσότερα πιτσιρίκια θα αρνηθούν ότι έκαναν κάποια ζημιά, επειδή πραγματικά εύχονται να μην το είχαν κάνει και θέλουν να ξεφύγουν με οποιονδήποτε τρόπο. Τι να κάνετε: Αν τιμωρήσετε το παιδί πολύ αυστηρά, κάθε φορά που πιστεύετε ότι σας έχει πει κάποιο ψέμα, εκείνο θα μάθει πώς να γίνει καλύτερο στα ψέματα, ώστε να αποφύγει τις αναπόφευκτες συνέπειες. Αντίθετα, επιβραβεύστε το κάθε φορά που λέει αλήθεια, θαυμάζοντας το θάρρος του, μαθαίνοντάς του έτσι πως η αλήθεια είναι πολύ πιο ισχυρή από το ψέμα.
Τα ψέματα-κομπασμοί Ο Φώτης είναι καλύτερος στην μπάλα απ’ ό,τι ο μεγάλος του αδελφός, η Μαριλένα κάνει ωραιότερα γράμματα από τη φίλη της την Κατερίνα. Συχνά τα παιδιά κομπάζουν για καταστάσεις που δεν ισχύουν, και τις περισσότερες φορές το κάνουν γιατί νιώθουν πως οφείλουν να ανέβουν στα μάτια των άλλων, και έτσι αισθάνονται σπουδαία. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το παιδί, αν και εξωτερικά μπορεί να φαίνεται πολύ σίγουρο για τον εαυτό του και ευχαριστημένο, μέσα του ίσως αισθάνεται δυστυχισμένο και ανεπαρκές. Τις περισσότερες φορές, το ζητούμενο αυτής της συμπεριφοράς είναι η αγάπη, η αναγνώριση και η αποδοχή των άλλων, είτε των γονιών είτε των συνομηλίκων. Όλα αυτά είναι συνώνυμα με την αυτοπεποίθηση. Τι να κάνετε: Μη γελοιοποιήσετε το παιδί σας, επειδή υπερηφανεύτηκε για κάτι. Μεγαλύτερο όφελος έχει η υποστήριξή σας και οι προσπάθειες να ενισχύσετε την πίστη στον εαυτό του, παρά οι κοροϊδίες ή οι επιπλήξεις σας. Ενθαρρύνετέ το να καταφέρει κάτι πραγματικό, όπως π.χ. να φτιάξει ένα μεγάλο παζλ ή μια κατασκευή. Έτσι, το παιδί και θα νιώσει υπερήφανο για τον εαυτό του και δεν θα αισθανθεί την ανάγκη να πει κάποιο ψέμα για να προβληθεί.
Τα ψέματα από αβεβαιότητα Τα παιδιά δεν ξεχωρίζουν εύκολα τι είναι καλό και τι κακό για τους μεγάλους. Έτσι, κάποιες φορές μπορεί να αποπειραθούν να κρύψουν κάτι που δεν θεωρείτε κακό ή άξιο τιμωρίας. Αυτό συμβαίνει γιατί κάποτε το παιδί μπορεί να τιμωρήθηκε για κάτι που το ίδιο δεν πίστευε ως κακό ή ακόμα και να επιβραβεύτηκε για συναισθήματα που δεν ένιωσε. Η αβεβαιότητα είναι, λοιπόν, ένα άλλο κίνητρο για το παιδί να πει ψέματα. Τι να κάνετε: Τα παιδιά που διδάσκονται τη διαφορά ανάμεσα στο καλό και το κακό, αντί απλά να τιμωρούνται για τα ψέματα που είπαν, έχουν λιγότερες πιθανότητες να πουν ψέματα στο μέλλον. Προσπαθήστε να βρείτε ποιο είναι το κίνητρο πίσω από κάθε του ψέμα, συζητήστε μαζί του για το τι είναι καλό και τι κακό και πείτε του να μιλάει ελεύθερα μαζί σας για οτιδήποτε το διχάζει ή το προβληματίζει. Διαβεβαιώστε το παιδί σας ότι το αγαπάτε ακόμη, παρόλο που λέει ψέματα.
Τα θεραπευτικά ψέματα Κάθε φορά που ο μικρός Γιώργος στεναχωριέται, λέει πως πονάει η κοιλιά του, το κεφαλάκι του, ή νομίζει πως έχει πυρετό. Τι να κάνετε: Εκείνες τις στιγμές που ζητάει απεγνωσμένα την προσοχή σας, «μπείτε» άφοβα στο ψέμα του. Χαϊδέψτε την κοιλιά του, φιλήστε την και πείτε του πως θα γίνει καλά! Αυτό θα λειτουργήσει θεραπευτικά για το παραπονεμένο σας παιδί.
Πώς να αντιμετωπίσω τον μικρό μου ψεύτη;
Αναζητήστε μαζί του λύσεις στα προβλήματα, αντί να ρίχνετε το βάρος στην τιμωρία.
Επιβραβεύστε κάθε καλή προσπάθεια και διευκολύνετε το παιδί να πει την αλήθεια.
Ζητήστε του να επανορθώσει αποκαθιστώντας τη ζημιά, είτε ζητώντας συγγνώμη είτε κάνοντας ό,τι άλλο απαιτεί η περίσταση.
Δείξτε κατανόηση και μιλήστε για το λάθος, δείχνοντάς του συνεχώς αγάπη.
Μην υπερβάλλετε με τις παράλογες τιμωρίες. Είναι πολύ καλύτερα να του στερήσετε απλώς το γλυκό του εκείνη την ώρα ή να το βάλετε 10΄ νωρίτερα για ύπνο το ίδιο βράδυ, παρά να του απαγορεύσετε να παίξει έξω για δύο μήνες. Οι υπερβολικές τιμωρίες σπάνια έχουν θετική επίδραση στο παιδί, ενώ κινδυνεύετε να φανείτε ασυνεπείς εάν δεν τις τηρήσετε.
Μην του βάζετε ταμπέλες. Οι ταμπέλες του ψεύτη αυξάνουν τις πιθανότητες να επαναλάβει τη συγκεκριμένη συμπεριφορά.
Αποφύγετε τις φωνές και τις απειλές και μην αντιδράτε υπερβολικά. Ένας φιλικός τρόπος και μια ήπια προσέγγιση θα γίνουν πιο εύκολα αποδεκτά και από το παιδί.
Με τη συνεργασία της Τίνας Γιάκα (M.Ed. Ψυχολόγος – Παιδοψυχολόγος – Συμβουλευτική Ψυχολόγος).