Σε όλη τους τη ζωή, τα παιδιά μας θα αντιμετωπίζουν μια σειρά ηθικών επιλογών. Η «δουλειά» μας είναι να τους δείξουμε τη σωστή κατεύθυνση.
Σαν γονείς, όλοι έχουμε διαφορετικές ελπίδες και όνειρα για τα παιδιά μας. Όμως κάθε μαμά και μπαμπάς θέλει να μεγαλώσει ένα παιδί με έναν δυνατό και ηθικό χαρακτήρα. Θέλουμε τα παιδιά μας να ξέρουν ποιό είναι το καλό και ποιό το κακό. Ελπίζουμε ότι θα μάθουν να συμπεριφέρονται με ήθος, και μεγαλώνοντας να είναι συνετοί, ειλικρινείς, να είναι φιλάνθρωποι και ευγενικοί. Με λίγα λόγια, θέλουμε τα παιδιά μας να αναπτύξουν συνείδηση – μια δυνατή εσωτερική φωνή που θα τους δείχνει τον σωστό δρόμο και θα τους παρέχει μικρές δόσεις ενοχής όποτε χρειάζεται.
Όμως τα παιδιά δεν γεννιούνται με συνείδηση, γι’ αυτό η δουλειά του “χτισίματος” είναι δική μας. Είναι μια διαδικασία που οι γονείς χρειάζονται να δουλέψουν μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο. Πρέπει να διαχωρίζετε συνεχώς το καλό από τα κακό και να αναφέρετε το μοντέλο της σωστής συμπεριφοράς. Σιγά σιγά το παιδί σας θα αφομοιώσει τα μηνύματά σας και θα γίνουν ο πυρήνας του χαρακτήρα του.
Τα μαθήματα πρέπει να παραδίδονται σταδιακά: τα παιδιά ενός έτους περίπου αντιλαμβάνονται ότι η καλή συμπεριφορά κάνει τους γονείς τους ευτυχισμένους, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας ακολουθούν τους κανόνες για να μην μπλέξουν. Πώς μπορείτε να βεβαιωθείτε ότι τα παιδιά σας θα ακολουθήσουν τους κανόνες σας – και της κοινωνίας – όταν δεν θα είσαστε δίπλα τους για να τους θυμίζετε τι να κάνουν;
Πλημμυρίστε το μωρό σας με αγάπη και προσοχή.
Τα παιδιά δεν μπορούν να κατανοήσουν την ιδέα του καλού και του κακού μέχρι την ηλικία των δύο περίπου. Αν όμως δημιουργήσετε έναν δυνατό δεσμό με το μωρό σας από την αρχή, θα είναι πιο εύκολο να του μάθετε την έννοια όταν έρθει η ώρα. Αν συντονιστείτε με το μωρό σας και ανταποκρίνεστε στις ανάγκες του από νωρίς, θα είναι πιο πρόθυμο να σας ακούει και να το καθοδηγείτε καθώς θα μεγαλώνει.
Μια μακροχρόνια μελέτη που έγινε, απέδειξε ότι τα μωρά που είχαν δεσμό ασφάλειας με τη μητέρα τους μέχρι τον δέκατο τέταρτο μήνα, ήταν πιο πειθαρχημένα – οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην διδασκαλία των βασικών κανόνων ηθικής, όπως: «Μην χτυπάς τους άλλους», «Βοήθησέ με να μαζέψουμε τα παιχνίδια» και «Ας το μοιραστούμε». Στις ηλικίες των τεσσάρων και πέντε, αυτά τα παιδιά έδειξαν αξιοσημείωτη ανάπτυξη της συνείδησής τους. Δεν ήθελαν να παραβούν τους κανόνες που τους είχαν βάλει οι μαμάδες τους όταν αφέθησαν μόνα σε ελκυστικές καταστάσεις.
Επιπλέον, ένα παιδί που νιώθει ότι το υπολογίζουν, παίρνει το σημαντικό μήνυμα ότι όλοι αξίζουν τον ίδιο σεβασμό και ευγένεια. Αντιλαμβάνονται ότι είναι λάθος να κάνουν πράγματα που πληγώνουν τους άλλους. Και αυτή είναι η ουσία της ευσυνειδησίας.
Να απαιτήσετε σεβασμό από την αρχή.
Αν αφήσετε τα παιδιά σας να τη γλυτώσουν έχοντας συμπεριφερθεί ασεβώς, ακόμα και σε πολύ μικρή ηλικία, θα αγνοούν την ηθική σας εξουσία πολύ γρήγορα. Αν δεν σέβονται την «εξουσία» σας, δεν θα σεβαστούν τους κανόνες σας και τα παραδείγματά σας. Γι’ αυτό λοιπόν, απαιτείστε σεβασμό από την αρχή και ξεκάθαρα. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να θέτετε κανόνες και να μην κάνετε πίσω όταν βλέπετε τα παιδιά σας να στεναχωριούνται.
Μπορείτε να αρχίσετε να ζητάτε τον σεβασμό πριν ακόμα ξεκινήσουν να μιλάνε. Αν το δεκαέξι μηνών παιδί σας δώσει σφαλιάρα, η απάντησή σας με ένα δυνατό όχι, θα του στείλει το μήνυμα. Αν το τρίχρονο παιδί σας φωνάζει ότι σας μισεί ή αν το επτάχρονο βλαστάρι σας σας αντιμιλήσει, να τα επαναφέρετε στην τάξη. Μπορείτε να πείτε: «Δεν σου επιτρέπεται να μου μιλάς με αυτόν τον τρόπο ακόμα και αν είσαι εκνευρισμένος».
Είναι εξίσου σημαντικό να νιώθει και το παιδί σας ότι το σέβεστε. Εξηγείστε του γιατί θέτετε τους κανόνες. Ακούστε αυτά που έχει να σας πει πριν το τιμωρήσετε και να είσαστε πρόθυμοι να παραδεχτείτε το λάθος σας όταν το κάνετε. Προσπαθήστε – σε κάθε ευκαιρία – να κάνετε το παιδί σας να νιώθει ότι είσαστε δίκαιη μαζί του. Τα παιδιά που έχουν μεγαλώσει με αυτόν τον τρόπο, έχουν την τάση να είναι πιο υπάκουα, ίσως επειδή δεν νιώθουν αδικημένα και πικρία.
Δώστε βάρος στην ενσυναίσθηση.
Με το να προσπαθείτε να καλλιεργήσετε τη συνείδηση σε ένα παιδί χωρίς να του μάθετε την έννοια του να προσπαθεί να μπαίνει στη θέση των άλλων, είναι σαν να προσπαθείτε να φυτέψετε ένα λουλούδι σε άγονο έδαφος. Εξάλλου, αν δεν μπορείτε να μπείτε στη θέση των άλλων, ποτέ δεν θα νιώσετε την ανάγκη να συμπεριφερθείτε στους άλλους με τον τρόπο που θα θέλατε να συμπεριφερθούν σε σας. Τα μωρά δείχνουν σημάδια ενσυναίσθησης από την αρχή της ζωής τους – κλαίνε όταν κλαίνε και άλλα μωρά, ανταποδίδουν το χαμόγελο όταν τους χαμογελάτε. Είναι στο χέρι σας να αναπτύξετε αυτή την ιδιότητα με το να κάνετε τα παιδιά σας να μπαίνουν στη θέση των άλλων. Αν το παιδί σας που είναι σε προσχολική ηλικία χτυπήσει τη φίλη της στο κεφάλι με την κούκλα της, φροντίστε να την κάνετε να καταλάβει γιατί η φίλη της κλαίει. Ρωτήστε τη πώς θα ένιωθε αν τη χτύπαγε η φίλη της.
Με τα μεγαλύτερα παιδιά, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τρέχοντα γεγονότα τα οποία θα τα βοηθήσουν να γίνουν πιο ευαίσθητα απέναντι στους άλλους. Αφήστε το παιδί σας (που πάει ήδη σχολείο) να παρακολουθήσει τις καταστροφές που προκάλεσε μια καταιγίδα στην τηλεόραση και ρωτήστε το πως θα μπορούσε να νιώθει κάποιος ο οποίος έζησε ένα τέτοιο γεγονός. Βοηθώντας το να καταλάβει τι περνάνε οι άλλοι, θα μάθει γιατί είναι καλό να τηλεφωνήσει στον άρρωστο φίλο του ή να πάει κουλουράκια στον ηλικιωμένο γείτονα.
Κάντε πράξη αυτά που πιστεύετε.
Αν θέλετε να είναι τα παιδιά σας ειλικρινή, ηθικά ανθρώπινα όντα, θα πρέπει να προχωρήσετε βήμα βήμα. Αν λέτε ψέματα ή αν λέτε κακά πράγματα για τους γείτονες πίσω από την πλάτη τους, πώς περιμένετε να συμπεριφερθεί το παιδί σας διαφορετικά; Όμως το να δίνετε το καλό παράδειγμα δεν είναι αρκετό. Πρέπει να λέτε ξεκάθαρα στα παιδιά ποιο είναι το σωστό.
Για να κάνετε ξεκάθαρες τις ηθικές απαίτησης σας, θα πρέπει να τους τις θυμίζετε συνεχώς. Να χρησιμοποιείτε εκφράσεις, όπως: «Στην οικογένειά μας, είμαστε πάντα ειλικρινείς μεταξύ μας» ή «Συμπεριφερόμαστε στους άλλους όπως θέλουμε να μας συμπεριφέρονται». Να τους δίνετε καθημερινά παραδείγματα ειλικρίνειας, επιμονής και ευγενείας και να συζητάτε γιατί είναι σημαντικές αυτές οι αξίες.
Να προσέχετε και τη δική σας συμπεριφορά επίσης. Πείτε: «Ξέρεις, είναι πολύ δελεαστικό να οδηγήσω λίγο πιο γρήγορα από το όριο ταχύτητας, αλλά προτιμώ να καθυστερήσω να πάω στο μάθημα μουσικής, παρά να προκαλέσω ατύχημα και να χτυπήσω κάποιον άλλον». Το πιο σημαντικό είναι να γνωρίζει το παιδί σας τις καλές πράξεις. Για παράδειγμα: «Πόσο ωραίο ήταν που θυμήθηκες να μαζέψεις τα παιχνίδια σου! Είμαι πολύ περήφανη για σένα».
Να του μάθετε την τέχνη της πειθαρχίας.
Όταν το παιδί σας κάνει κάτι κακό μην πείτε απλά στα παιδιά σας ότι οι πράξεις τους ήταν λάθος. Πρέπει να τα βοηθήσετε να καταλάβουν και τον λόγο. Πείτε στο τεσσάρων ή πέντε χρονών παιδί σας ότι έκανε την φίλη του να κλάψει όταν της είπε ότι το φόρεμά της ήταν άσχημο. Μετά μεταφέρετε τον κανόνα στο σπίτι: «Δεν λέμε άσχημα πράγματα στον κόσμο. Αυτό δεν ήταν καλό». Αν το τιμωρήσετε, να ξαναναφέρετε το γεγονός μετά την τιμωρία. Αν νομίζετε ότι το παιδί σας θα το καταλάβει, μπείτε πιο βαθειά. Ρωτήστε τη πώς θα ένιωθε η ίδια αν η φίλη της της έλεγε άσχημα πράγματα. Δεν πειράζει αν νιώσει ενοχές. Όταν ένα παιδί έχει την ευαισθησία ότι δεν θα έπρεπε να κάνει κάτι, είναι σημάδι καλής λειτουργίας της συνείδησής του. Τέλος, βοηθήστε το να καταλάβει πώς μπορεί να διορθώσει τα πράγματα. Ίσως να χρειάζεται να ζητήσει απλά συγγνώμη. Ή να κάνει ένα κομπλιμέντο για τα μαλλιά ή τα παπούτσια της φίλης της. Αυτό το σημαντικό βήμα της μετάνοιας δεν δείχνει μόνο ότι το παιδί σας μπορεί να απαλύνει τα «άσχημα» συναισθήματα κάποιου κάνοντας κάτι καλό, αλλά και το βοηθάει να καταλάβει ότι είναι ικανό να λύνει τα προβλήματα – έτσι χτίζει την αυτοεκτίμησή του.
Αφιερώστε χρόνο στα παιδιά σας.
Ο καλύτερος τρόπος για να έχετε πολλές ευκαιρίες για να σχηματίσετε την συνείδηση του παιδιού σας είναι να περνάτε όσο περισσότερο χρόνο μπορείτε μαζί του.
Όταν είσαστε μαζί, ψάξτε για αυθόρμητες ευκαιρίες για να του διδάξετε τις αξίες σας: στο σουπερμάρκετ, παραχωρείστε τη σειρά σας στο ταμείο σε μια ηλικιωμένη κυρία. Στο πρωινό, δείξτε του το άρθρο στην εφημερίδα που λέει για τον οδηγό ταξί που βρήκε στο αυτοκίνητό του ένα πορτοφόλι με εκατό ευρώ και το επέστρεψε στον ιδιοκτήτη του. Όταν βάζετε το μικρό σας για ύπνο, πείτε του ότι εκτιμάτε πολύ το γεγονός που συμπεριφέρθηκε με ευγένεια το πρωί και πώς είσαστε σίγουρη ότι θα συνεχίσει να συμπεριφέρεται το ίδιο καλά και στο μέλλον. Με τέτοιου είδους υποστήριξη και ενθάρρυνση να αποκτήσουν συνείδηση – και θα θριαμβέψουν.
Με την συνεργασία της κας Ειρήνης Αργύρη (ψυχολόγος – παιδοψυχολόγος MSc UCLan UK)