Οι αρχαίοι Ελληνες πίστευαν ότι κοιμόμαστε χάρη στον φτερωτό θεό Υπνο και ότι τα όνειρα μας τα έφερνε ο γιος του, ο Μορφέας. Τα όνειρα θεωρούνταν θεόσταλτα στις περισσότερες αρχαίες κοινωνίες και το ίδιο πίστευαν και αργότερα οι χριστιανοί αλλά και οι μουσουλμάνοι. Για όλους αυτούς τους ανθρώπους και τους πολιτισμούς, τα όνειρα ήταν ο δρόμος επικοινωνίας μας με τους θεούς ή τον θεό κάθε φορά. Οι ψυχίατροι, οι ψυχολόγοι και οι ειδικοί ψυχικής υγείας, με βασικότερο τον Φρόιντ, έδωσαν στα όνειρα μια εξήγηση που σχετίζεται με το ασυνείδητο, τις επιθυμίες, τους φόβους, τα όσα έχουμε στο μυαλό μας και τα όσα μας απασχολούν, οπότε και τα θεωρούν συχνά ένα πολύτιμο εργαλείο ανάλυσης. Από την άλλη πλευρά, επιστήμονες που μελετούν τον ύπνο, τη μορφολογία του και κατ’ επέκταση τα όνειρα, δεν τους δίνουν πολύ μεγάλη βαρύτητα, καθώς τα θεωρούν το αποτέλεσμα της «τακτοποίησης» των πρόσφατων εμπειριών μας στον εγκέφαλο.
Κοιμήσου και… ονειρέψου
Ο ύπνος είναι η ώρα των ονείρων, όχι όμως σε ολόκληρη τη διάρκειά του, αλλά μόνο σε ένα μέρος του, στον ύπνο REM, που είναι και το σημαντικότερο, το πολυτιμότερο κομμάτι του. Ο ύπνος των ταχέων οφθαλμικών κινήσεων (Rapid Eye Movement) είναι πολύ σημαντικός, γιατί είναι εκείνος κατά τη διάρκεια του οποίου εκτελούνται πολύ έντονες εγκεφαλικές διεργασίες. Ο ύπνος REM ονομάζεται έτσι γιατί ο μυϊκός μας τόνος είναι πεσμένος (ώστε να μην μπορούμε να ακολουθήσουμε με τις κινήσεις μας τα όσα βλέπουμε στα όνειρά μας), εκτός από τα μάτια μας που κινούνται γρήγορα και έντονα. Πιο συγκεκριμένα ο ύπνος χωρίζεται στον NREM και στον REM ύπνο που εναλλάσσονται μεταξύ τους. Οσο φτάνουμε προς το πρωί, ο ύπνος REM κυριαρχεί, με αποτέλεσμα τα όνειρα να γίνονται εντονότερα και ζωντανότερα. Η θεωρία πολλών επιστημόνων είναι ότι στη διάρκεια του τόσο δραστήριου εγκεφαλικά ύπνου REM το μυαλό μας τακτοποιεί, σε μια μακρά μνήμη, τα όσα ζήσαμε, μάθαμε, βιώσαμε ολόκληρη την ημέρα. Στη διαδικασία αυτή, όλες αυτές οι πρόσφατες εικόνες και οι εμπειρίες συνδυάζονται ή συναντάνε πιθανώς κάποιες παλαιότερες, καθώς «τακτοποιούνται» στη μνήμη και στον εγκέφαλό μας. Ετσι, δικαιολογείται και το γιατί στα όνειρα συχνά συνδυάζονται πρόσφατες εμπειρίες με παλαιότερες. Οι ειδικοί λένε, λοιπόν, ότι όταν ξυπνάμε από τον REM ύπνο έχουμε κάποιες παραστάσεις (μνημονικές καταστάσεις, που μπορεί να είναι εικόνες, ήχοι κ.λπ.) στο μυαλό μας, οι οποίες έχουν προκύψει κατά τη διάρκεια της ταξινόμησης των εμπειριών μας. Σύμφωνα με κάποιες θεωρίες, οι μνημονικές αυτές καταστάσεις «ράβονται» μεταξύ τους, από εμάς τους ίδιους, και δημιουργούν ένα σενάριο που σχετίζεται με την ψυχολογική μας κατάσταση, με τις εμπειρίες μας της προηγούμενης ημέρας, με το τι μας απασχολεί κ.λπ. και συνδυάζονται με παλιότερες σχετικές εμπειρίες και εικόνες.
Σημαίνουν κάτι τα όνειρα; Και αν ναι, τι;
Κατά καιρούς έχουν δημιουργηθεί διάφορες θεωρίες σχετικά με το τι μπορεί να σημαίνουν ή να κρύβουν πίσω τους τα όνειρα, αλλά και διάφορες μέθοδοι ανάλυσης των ονείρων. Κάποιες βασίζονται σε αυθαίρετα συμπεράσματα, όπως συμβαίνει με τους ονειροκρίτες – ο πρώτος ονειροκρίτης του κόσμου ήταν του αρχαίου Ελληνα Αρτεμίδωρου – ή τις ερμηνείες των γιαγιάδων μας και του καζαμία, σύμφωνα με τις οποίες, αν δούμε νυφικό, μωρό ή να μας πέφτουν τα δόντια, κάτι κακό θα συμβεί. Υπάρχουν φυσικά και πολλές ψυχολογικού και ψυχαναλυτικού ενδιαφέροντος θεωρίες, βασισμένες άλλοτε σε συμβολισμούς και αρχέτυπα (όπως εκείνη του Γιουνγκ) ή άλλοτε στο αφανές υποσυνείδητο, που συνήθως σχετίζεται με κρυμμένες σεξουαλικές επιθυμίες – όπως πίστευε ο Φρόιντ. Αλλες θεωρίες ισχυρίζονται ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα όνειρά μας για να βρούμε λύσεις, απαντήσεις ή ως πηγή έμπνευσης και δημιουργίας. Παράλληλα υπάρχουν και διάφορες μέθοδοι ανάλυσης των ονείρων που προτείνουν όσοι τα θεωρούν άξια λόγου και σημασίας. Μεγαλύτερη σημασία δίνουν στα όνειρα οι ψυχολόγοι, εκ των οποίων οι περισσότεροι συμφωνούν με το γενικό συμπέρασμα του Φρόιντ, ότι τα όνειρα επικεντρώνονται στις συναισθηματικές μας ανησυχίες, αλλά αμφισβητούν τον ισχυρισμό του ότι αντιπροσωπεύουν την εκπλήρωση επιθυμιών και μόνο. Ετσι, μπορεί μέσω των ονείρων μας, ειδικά όταν είναι επαναλαμβανόμενα, πολύ έντονα ή μας προβληματίζουν πολύ, να ανακαλύψουμε άγχη, φόβους, προσδοκίες και επιθυμίες που ίσως δεν έχουμε συνειδητοποιήσει. Από την άλλη πλευρά, ας μην ξεχνάμε βέβαια ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου δεν υπάρχουν ο έλεγχος και η «λογοκρισία» που επιβάλλουμε, συνειδητά ή ασυναίσθητα, όταν είμαστε ξύπνιοι. Για αυτό άλλωστε συχνά βλέπουμε στον ύπνο μας πράγματα που «απαγορεύεται» να κάνουμε, να σκεφτούμε ή να αισθανθούμε όταν είμαστε ξύπνιοι.
Οταν τα όνειρα γίνονται εφιάλτες
Υπολογίζεται ότι κάθε άνθρωπος βλέπει έναν με δύο εφιάλτες κάθε χρόνο, ενώ περίπου το 5% των ανθρώπων έχει συχνούς εφιάλτες (έναν με δύο την εβδομάδα). Μάλιστα συχνά τα θέματα στους εφιάλτες επαναλαμβάνονται (ειδικά στα παιδιά). Αντίθετα με τα όσα πιστεύει ο πολύς κόσμος, οι συχνοί εφιάλτες στα παιδιά δεν θα πρέπει να μας ανησυχήσουν. Ακόμα και στους ενηλίκους μπορεί να είναι ως έναν βαθμό αναμενόμενοι. Επειδή όμως οι συνεχείς και συχνοί εφιάλτες είναι το πιο χαρακτηριστικό σύμπτωμα κάποιου μετατραυματικού συνδρόμου, ενώ άλλες φορές μπορεί να σχετίζονται με ψυχιατρικές ασθένειες (π.χ. σχιζοφρένεια ή κατάθλιψη), με σωματικές ασθένειες, κυρίως αυτές που προκαλούν δυσκολία στην αναπνοή (υπνική άπνοια, άσθμα κ.ά.), ή σπανιότερα μπορεί να προκαλούνται από τη λήψη συγκεκριμένων φαρμάκων (π.χ. αντικαταθλιπτικά, βαρβιτουρικά) ή από την προσπάθεια διακοπής τους (π.χ. αλκοόλ, βαρβιτουρικά, βενζοδιαζεπίνες), είναι σκόπιμο να τους αντιμετωπίζουμε με τη βοήθεια ενός ειδικού, ψάχνοντας να δούμε τι «θέλουν να μας πουν». Χαρακτηριστικά ας σημειώσουμε ότι η ψυχοθεραπεία μπορεί να μειώσει τη συχνότητα εμφάνισης των εφιαλτών κατά 70%.
Η ερμηνεία των ονείρων είναι εξατομικευμένη
Αυτό εξηγούν οι ειδικοί. Ας πούμε, για παράδειγμα, ότι ονειρευτήκαμε έναν ταύρο. «Ο ταύρος σημαίνει επίθεση», θα έλεγε για παράδειγμα ένας απλοϊκός και γενικόλογος ονειροκρίτης. Ομως ο ταύρος μπορεί να σημαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με τον άνθρωπο που τον ονειρεύτηκε· δεν είναι δυνατόν να έχει το ίδιο νόημα για κάποιον που είναι κρεοπώλης ή κτηνοτρόφος ή σεφ σε ένα πολυτελές εστιατόριο ή ταξιδιώτης που μόλις γύρισε από την Ισπανία και παρακολούθησε ταυρομαχίες ή οπαδός της ομάδας του ΠΑΣ Γιάννινα (που έχει σύμβολο τον ταύρο) κ.λπ. Τα σύμβολα στα όνειρα είναι προσωπικά και αποκτούν αξία σε σχέση με τον άνθρωπο που τα ονειρεύεται, δεν μπορούν από μόνα τους να έχουν νόημα, τονίζουν οι ειδικοί. Αν πάντως επιμένουμε να ερμηνεύσουμε τα όνειρά μας, υπάρχουν πάρα πολλές μέθοδοι για να επιλέξουμε πώς θα το κάνουμε.
Ας δούμε μερικές:
¥ Ο Φρόιντ μιλούσε για τις ελεύθερες – συνειρμικές συσχετίσεις, λέγοντας ότι ο άνθρωπος που ονειρεύεται μπορεί να δημιουργήσει μια «αλυσίδα» συσχετίσεων αν για κάθε σημαντικό στοιχείο του ονείρου του πει μία λέξη που του έρχεται αυθόρμητα στο μυαλό και μετά μία άλλη και μία άλλη και ούτω καθεξής, μέχρι να βρει αυτήν που εκφράζει το πραγματικό – κρυμμένο νόημα του ονείρου του.
¥ Ο Γιουνγκ συμφωνούσε ως ένα σημείο με τον Φρόιντ και πίστευε ότι τα όνειρα μπορούν να αναλυθούν και να ερμηνευθούν βάσει συσχετίσεων. Δεν πίστευε όμως ότι ο κάθε συνειρμός θα πρέπει να οδηγεί σε έναν άλλο, αλλά ότι θα πρέπει να γίνονται πολλοί, διαφορετικοί συνειρμοί για το ίδιο θέμα.
¥ Κάποιοι επιστήμονες προτείνουν την «περιγραφή του ονείρου σε έναν Αρειανό». Αναπτύσσοντας δηλαδή το βασικό θέμα του ονείρου με απλούς και «δυνατούς» όρους, θα δούμε πιθανώς τι θέλει να μας πει.
¥ Ο Frederick Perls, ιδρυτής της Gestalt, πρότεινε να καθίσουμε σε μια καρέκλα και στην απέναντι από εμάς, την άδεια καρέκλα, να «καθίσει» το φανταστικό θέμα του ονείρου μας. Συζητώντας μαζί του, το θέμα του ονείρου μας, γίνεται ένα κομμάτι από εμάς, από την προσωπικότητά μας και μας κατευθύνει ίσως στο βαθύτερο νόημά του.
¥ «Τίτλος, θέμα, συναίσθημα, ερώτηση» είναι η τεχνική των Savary, Berne και Kaplan – Williams. Πρόκειται για μια διαδικασία με 4 βήματα. Κατ’ αρχάς πρέπει να δώσουμε αυθόρμητα στο όνειρο έναν τίτλο, μετά να ξεκαθαρίσουμε το θέμα ή τα θέματά του, στη συνέχεια να δούμε ποια είναι τα συναισθήματα που μας δημιουργούνται και τέλος να θέσουμε την ερώτηση «τι μου ζητεί το όνειρο;» ή «τι προσπαθεί να με κάνει να συνειδητοποιήσω;».
¥ To σενάριο δράσης μάς προτρέπει να δώσουμε σημασία στη δράση (τα ρήματα) του ονείρου, ώστε να βρούμε τι είναι σημαντικό κρίνοντας από τα όσα συμβαίνουν στο όνειρο.
¥ Η γλωσσολογική ανάλυση του ονείρου αντιμετωπίζει τα όνειρα σαν να επρόκειτο για ένα λογοτεχνικό κείμενο και μας προτρέπει να βρούμε μεταφορές και συσχετίσεις, αλλά και να κάνουμε μια γλωσσολογική συσχέτιση των όσων ονειρευόμαστε με τα όσα θα μπορούσαν να θυμίζουν.
¥ Υπάρχει μια μέθοδος ανάλυσης ονείρων που ονομάζεται «δυαδικότητες» και βασίζεται στο να βρούμε τα «ζευγάρια» του ονείρου μας, ώστε να καταλάβουμε έτσι τα αντιτιθέμενα στοιχεία της ζωής μας, τους προβληματισμούς και τις αντιμαχίες μας.
¥ Στην ανάλυση των ονείρων σε γκρουπ, το κάθε μέλος, αφού έχει θέσει κάποιες ερωτήσεις στον άνθρωπο που είχε το όνειρο, παίρνει το όνειρο που αυτός διηγείται και το αναλύει σαν να ήταν δικό του.
Ολα όσα δεν ξέραμε για τα όνειρα
* Το περιεχόμενο των ονείρων διαφέρει ανάλογα με το πολιτισμικό περιβάλλον, το φύλο, την ηλικία και την προσωπικότητα του ανθρώπου που ονειρεύεται, γεγονός που υποδηλώνει ότι τα όνειρα έχουν έστω κάποιο ψυχολογικό νόημα.
* Στα όνειρα υπάρχουν πολύ περισσότερα αρνητικά συναισθήματα και επιθετικές συναλλαγές από ό,τι θετικά συναισθήματα και φιλικές συναλλαγές. Μάλιστα, το επιθετικό περιεχόμενο των ονείρων είναι πιο συχνό στις ηλικίες κάτω των 30.
* Υπάρχει πολύ μεγάλη σταθερότητα σε ό,τι βλέπουμε στα όνειρά μας επί χρόνια ή ακόμα και δεκαετίες.
* Σύμφωνα με κάποιες μελέτες, τα όνειρα δεν τροφοδοτούνται μόνο από γεγονότα της προηγούμενης ημέρας, αλλά και από συμβάντα των προηγούμενων 6 ως 8 ημερών.
* Συχνά ένα ερέθισμα που βιώνουμε ενσωματώνεται στα όνειρά μας. Για παράδειγμα, αν θυμόμαστε ότι ονειρευόμασταν ένα ασθενοφόρο που έτρεχε με τη σειρήνα του να χτυπάει, μπορεί να συνειδητοποιήσουμε ότι ξυπνήσαμε από το επίμονο κουδούνισμα του τηλεφώνου.
* Υπολογίζοντας πόσο χρόνο περνάμε από τη ζωή μας ονειρευόμενοι, μπορούμε να πούμε ότι αν ζήσουμε 70 χρόνια, θα έχουμε περάσει 50.000 ώρες ή περίπου 6 χρόνια βλέποντας όνειρα.
* Οι εφιάλτες που προκύπτουν νωρίς στον ύπνο και συνοδεύονται από κραυγές και από την αίσθηση τρομερού φόβου και πανικού, κυρίως στα παιδιά (απασχολούν το 1 με 4 στα 100 παιδιά ηλικίας από 4 ως 12 ετών), δεν χρειάζεται να μας ανησυχήσουν γιατί σπάνια κρύβεται πίσω τους μια παθολογία. Οταν όμως πρόκειται για ενηλίκους, θα πρέπει να συμβουλευτούμε κάποιον ειδικό, γιατί μπορεί να υποκρύπτεται κάποια παθολογία, όπως είναι η υπνική άπνοια, ή ακόμα και κάποια ψυχολογικά προβλήματα.
* Ολοι ονειρευόμαστε για περίπου 1,5 με 2 ώρες κάθε βράδυ, ακόμα και αν δεν θυμόμαστε τα όνειρά μας.