Η ταπητουργία είναι τέχνη αρχαία, αλλά ένα όμορφο, χειροποίητο χαλί αποτελεί αξία διαχρονική και μας αφορά μέχρι σήμερα.
Πολλές γραπτές μαρτυρίες του Ξενοφώντα και του Ομήρου εξυμνούν τα φημισμένα χαλιά της Αιγύπτου και της Φοινίκης, αν και η τέχνη της κατασκευής χαλιών πιθανότατα αναπτύχθηκε στην Κεντρική Ασία.
Οι νομάδες και οι κτηνοτρόφοι είναι μάλλον οι πρώτοι που δημιούργησαν και ύφαναν χαλιά-κιλίμια, μιας και διέθεταν την πρώτη ύλη χάρη στα κοπάδια των αιγοπροβάτων τους. Πριν τα χαλιά, χρησιμοποιούσαν για ζέστη και μόνωση τις επιδαπέδιες προβιές μέσα στις σκηνές τους.
Τα σύμβολα των χαλιών τους απεικονίζουν μορφές της ειδωλολατρικής θρησκείας που επικρατούσε εκείνη την εποχή. Αρκετοί είναι οι ιστορικοί που υποστηρίζουν ότι από τους Κινέζους και τους Ινδούς πέρασε η τέχνη της ταπητουργίας στους Βαβυλώνιους και τους Πέρσες και από εκεί μεταφέρθηκε στην Μικρά Ασία.
Η ιστορία αποκαλύπτει το χαλί ως αναπόσπαστο μέρος μιας pop culture περασμένων αιώνων
Το 1947, ο αρχαιολόγος Ρουτένκο ανακάλυψε το αρχαιότερο γνωστό χαλί ,το Παζυράκ, σε ανασκαφές σε τάφο στην Σιβηρία. Είναι ολόμαλλο, οι διαστάσεις του είναι 200×183 εκ. και η πυκνότητά του είναι περίπου 360.000 κόμπους ανά τετραγωνικό μέτρο. Πιθανόν, κατασκευάστηκε στην Αρμενία γύρω στο 400 π.Χ. και, λόγω του μεγάλου στρώματος πάγου με το οποίο ήταν καλυμμένο, διατηρήθηκε σε πολύ καλή κατάσταση. Το χαλί εκθέτεται στο Μουσείο Ερμιτάζ, στην Αγία Πετρούπολη.
Μια από τις πρώτες αναφορές στην Ελλάδα σχετικά με την ύπαρξη χαλιών και την ένταξή τους στην οικιακή κουλτούρα γίνεται στην τραγωδία του Αισχύλου «Αγαμέμνων», όπου ο νικητής βασιλιάς διστάζει να πατήσει πάνω στα χαλιά που του είχε στρώσει τιμητικά η Κλυταιμνήστρα λέγοντας ότι είναι προορισμένα για θεούς και όχι βασιλείς.
Η εξάπλωση του Ισλαμισμού στη Μέση Ανατολή κατά τον έβδομο αιώνα επηρεάζει σημαντικά την ταπητουργία στην περιοχή, που αναπτύσσεται απρόσκοπτα μαζί με τις τέχνες και το εμπόριο. Τα χαλιά που υφαίνονται απεικονίζουν την πνευματικότητα του πολιτισμού και δεσπόζουν στην τοπική οικονομία. Οι Σταυροφόροι που κατακτούν περιοχές της Ασίας, μυούν με την επιστροφή τους την Ευρώπη στα μυστικά και την γοητεία του χειροποίητου χαλιού. Το 1277 ο Λουδοβίκος ο 9ος συμβάλλει στην εξάπλωση της απήχησης των χαλιών στη Γαλλία. Για πρώτη φορά στην ιστορία εμφανίζονται και χριστιανικές μορφές στη θεματολογία των μοτίβων των χαλιών.
Τα χειροποίητα χαλιά γίνονται περιζήτητα κατά τον 15ο αιώνα και αποτελούν, πια, τεκμήρια κοινωνικού στάτους στα σπίτια των ευγενών. Η γοητεία που ασκούν στους Ευρωπαίους πιστοποιείται από την επανειλημμένη τους εμφάνιση σε έργα τέχνης. Δύο αιώνες αργότερα, η ενίοτε αλόγιστη εισαγωγή χαλιών αποδεικνύεται ιδιαιτέρως δαπανηρή και επιζήμια για την γαλλική οικονομία, γεγονός που οδηγεί των Ερρίκο τον 4ο στη δημιουργία ταπητουργικού εργαστηρίου στο παλάτι του στο Λούβρο.
Την ίδια εποχή, η βρετανική κυριαρχία στην Ινδία μεταβάλλει τόσο τον τρόπο παραγωγής, όσο και τα μοτίβα των ινδικών χαλιών, που προσαρμόζονται στο ευρωπαϊκό γούστο.
Περί τον 19ο αιώνα, η βικτωριανή εποχή μαρτυρά την αναζωογόνηση της ζήτησης για ανατολίτικα χαλιά, στην παραδοσιακή τους εκδοχή αυτή τη φορά. Η εντυπωσιακή Έκθεση της Βιέννης το 1891 συμβάλλει στην εκτεταμένη και οργανωμένη προβολή των χειροποίητων χαλιών της Ανατολής που επανέρχονται στο προσκήνιο του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος.
Η παραγωγή χαλιών δεν γίνεται πλέον αποκλειστικά για προσωπική χρήση, αλλά προσφέρεται στην τεράστια εμπορική ζήτηση.
Κατά τον 20ο αιώνα πλέον, η αύξηση της παραγωγής χαλιών τα κάνει προσιτά όχι μόνο σε μια περιορισμένη μερίδα ευγενών, αλλά και στο ευρύτερο κοινό, που απολαμβάνει πλέον την πολυτέλεια και την ζεστασιά που προσφέρουν στο σπίτι και τις επιχειρήσεις τους. Παράλληλα, σημαντικά πολιτικά γεγονότα επηρεάζουν το εμπόριο και την παραγωγική διαδικασία των χαλιών, τόσο στην Κίνα, όσο και στο Ιράν, όπου με την άρση του εμπάργκο καθίσταται δυνατή η εξαγωγή των semi – antique χαλιών στο εξωτερικό.
Η φιλοσοφία πίσω από την δημιουργία χαλιών
Για ένα όμορφο, καλής ποιότητα χαλί, απαιτείται μια όχι εύκολη, ούτε σύντομη διαδικασία. Από την επεξεργασία του μαλλιού και το κούρεμα των ζώων μέχρι την τελική μεταποίηση και τις τεχνικές που περιλαμβάνει, οι τεχνικές παραγωγής χαλιών έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ηθογραφικό και πολιτιστικό.
Η αυθεντική, παραδοσιακή δημιουργία του αυθεντικού χαλιού αποτελεί μια αδιάκοπη τελετουργία, με μοναδικά διαλείμματα αποκλειστικά για προσευχή, ενώ συγκροτείται από ένα ιδιαίτερο και αναγκαστικό τρόπο μιας εξαιρετικά λιτής ζωής. Για τους ανθρώπους αυτούς, στην εποχή που ξεκίνησαν να δημιουργούν χαλιά, η εργασία τους αποτελούσε ανάγκη όχι απλώς βιοποριστική, αλλά και υπαρξιακή. Ήταν, και κατά ένα μέρος συνεχίζει να είναι και μέχρι σήμερα, η φιλοσοφία τους, η κουλτούρα τους, η θρησκεία τους, η ύπαρξή τους.
Μπουχάρα: η βασίλισσα της ταπητουργίας
Στο άκουσμα της λέξης «μπουχάρα» στο μυαλό των περισσότερων έρχονται τα περίτεχνα κόκκινα χαλιά με τα ανατολίτικα μοτίβα. Με μία δεύτερη σκέψη, αρκετοί ίσως τη συνδέσουν με την ομώνυμη πόλη του Ουζμπεκιστάν. Ωστόσο, τα διάσημα μάλλινα χαλιά δεν προέρχονται από εκεί. Οι πραγματικοί δημιουργοί τους είναι νομάδες προερχόμενοι από το γειτονικό Τουρκμενιστάν. Η γνήσια ονομασία τους είναι «τουρκμένικα χαλιά» και κατασκευάζονται παραδοσιακά από διάφορες φυλές Τουρκμένων νομάδων. Ελάχιστα μέλη των φυλών αυτών κατοικούσαν και στην περιοχή της Μπουχάρας, οι περισσότεροι, όμως, πρωτοπόροι δημιουργοί προέρχονται από το Αφγανιστάν, την Περσία, το Ιράν, το Τουρκμενιστάν, μέχρι και τον Καύκασο της Ρωσίας. Είναι φτωχές φυλές, με πλούσια κουλτούρα και στενή σχέση με την παράδοση του τόπου και της οικογένειάς τους.
Τα γεωμετρικά σχέδια των χαλιών ποικίλουν από φυλή σε φυλή. Η ποιότητα των υλικών όμως όχι. Η γενική αρχή της ύφανσης των τουρκμένικων χαλιών είναι η χρήση φυσικών υλικών του τόπου τους. Το μαλλί, δηλαδή η πρώτη ύλη, προέρχεται αποκλειστικά από δικά τους ζώα. Οι χρωστικές ουσίες από φυτικές βαφές. Με τα χρόνια και με την εξέλιξη της τεχνολογίας, πολλοί τα αντικατέστησαν με το βαμβάκι ή με συνθετικές βαφές. Έτσι, όμως, η ποιότητα έπεσε αισθητά. Τα γνήσια τουρκμένικα χαλιά ή «μπουχάρες», όπως διαφημίζονται παγκοσμίως, είναι χειροποίητα και υφασμένα με υλικά της πατρίδας τους. Οι μαζικές εξαγωγές των χαλιών αυτών στην δυτική αγορά ξεκίνησε από τη Μπουχάρα. Χάρη στην ποιότητα, την υφή, αλλά και τα περίτεχνα σχέδιά τους, πολύ γρήγορα έγιναν ανάρπαστα σε πολλές χώρες της Δύσης και η ζήτησή τους αυξήθηκε κατακόρυφα, ενώ το όνομα της υποτιθέμενης προέλευσής τους διευκόλυνε το δυτικό κοινό στο να τα διακρίνει και να τα ζητά. Κάποια στιγμή, παρόμοιου τύπου χαλιά άρχισαν να κατασκευάζονται στο Πακιστάν και στην Ινδία, με ποιότητα παντελώς διαφορετική, φυσικά, από αυτήν των αυθεντικών.
Τα σχέδια και τα μοτίβα στις μπουχάρες είναι άπειρα, όπως και οι αποχρώσεις του κόκκινου και του καφέ που συνήθως αποτελούν τη χρωματική βάση του χαλιού. Η διάταξή τους διαφέρει από χαλί σε χαλί, υπάρχουν γεωμετρικές φιγούρες για όλα τα γούστα, ενώ με το πέρασμα των χρόνων στην αγορά κυκλοφορούν όλο και πιο μοντέρνα κομμάτια που όμως δεν παύουν να διατηρούν τις παραδοσιακές αρχές της τουρκμένικης κλωστοϋφαντουργίας και την πατροπαράδοτη τεχνοτροπία….
Φροντίστε τα σωστά
Για να διατηρηθούν σαν καινούργια τα χειροποίητα χαλιά σας για πολλά χρόνια, καλό είναι να τα σκουπίζετε τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα με την ηλεκτρική σκούπα, ώστε να μην κάθεται πάνω τους η σκόνη.
Σε περίπτωση ατυχήματος καθαρίστε τοπικά με ένα μαλακό ύφασμα και διάλυμα από χλιαρό νερό και σαπούνι για τα πιάτα αν πρόκειται για λιπαρό λεκέ ή σαπούνι για τα μάλλινα αν ο λεκές δεν είναι λιπαρός.
Αποθηκεύστε τα σε μέρος όπου δεν υπάρχει καθόλου υγρασία και μην τα πλένετε με κοινά απορρυπαντικά. Ο καθαρισμός τους σε εξειδικευμένα ταπητοκαθαριστήρια προστατεύει τα χειροποίητα χαλιά και βοηθά στο να διατηρηθούν τα υπέροχα έντονα χρώματά τους.